Zgierz Miasto idealne...
Historia Zgierza sięga XIII wieku. Jednak dopiero czas przemian historycznych wynikających z postanowień Kongresu Wiedeńskiego 1815 roku, wpłynął na zmianę oblicza miasta. Skutkiem decyzji podjętych na Kongresie było utworzenie Królestwa Polskiego. Namiastki wolnej ojczyzny. Część kompetencji administracyjnych dotyczących zarządzania, została przekazana przez cara Aleksandra I wybitnym politykom, mężom stanu Stanisław Staszicowi, Rajmundowi Rembielińskiemu, których determinacja i wiara w możliwość zbudowania silnego gospodarczego kraju, uczyniła z tego małego państewka w przeciągu niespełna 15 lat, jedno z najszybciej rozwijających się państw Starego Kontynentu. Kołem zamachowym gospodarczych zmian miały być już nie tylko górnictwo i hutnictwo, ale przede wszystkim włókiennictwo. Po kongresie wiedeńskim w gospodarce europejskiej ugruntowały się zasady liberalizmu, a zniesiona nieco wcześniej (1812–1813) blokada kontynentalna Wielkiej Brytanii włączyła do wymiany handlowej gracza o największym potencja i najbardziej rozwiniętym przemyśle. Zapoczątkowana we włókiennictwie rewolucja przemysłowa niosła ze sobą dalekosiężne skutki dla całego kontynentu, a jednym z nielicznych jej beneficjentów stało się Królestwo Polskie, którego władze zdecydowały się rozwijać tę właśnie gałąź wytwórczości. Z kolei autonomia polityczna Królestwa w ramach Cesarstwa Rosyjskiego sprawiała, że kwestie wymiany handlowej granic celnych wymagały precyzyjnych regulacji. W 1819 r. nastąpiła unifikacja celna Królestwa z Cesarstwem. W marcu 1822 r. Rosja wróciła do systemu prohibicyjnego i między Królestwem, a Cesarstwem ustanowiono granicę celną. Doszło wówczas do kilkumiesięcznych, trudnych rokowań, prowadzonych przez Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w Petersburgu i zakończonych uzyskaniem dla Krolestwa Polskiego korzystnych warunków w obrocie handlowym z Rosją. Ukaz sierpniowy 1822 r. stanowił magna charta dla przemysłu polskiego, zapewniając mu istotne ulgi i przywileje w stosunkach handlowych między Królestwem i Cesarstwem. Zezwolono m.in. na wolny od wszelkich opłat tranzyt polskiego sukna do Chin, a sukno kierowane na rynek rosyjski obłożono niewysokim trzyprocentowym cłem od wartości. Równocześnie wprowadzono wysokie, prohibicyjne cło na wyroby przemysłowe na granicy Krolestwa z Prusami. Chroniło ono przed konkurencją przemysł krajowy, ale rodziło też pokusę przemytu i powodowało konieczność ścisłej kontroli i znakowania artykułów produkowanych w Królestwie, a przeznaczonych na eksport do Rosji. Taki układ stosunków handlowych wpłynął na decyzję licznych rzemieślników i przedsiębiorców z krajów niemieckich o „przeskoczeniu” granicy celnej i przesiedleniu się do Królestwa. Ich położenie ekonomiczne pogarszała też groźna konkurencja wyrobów angielskich, produkowanych fabrycznie, tańszych i lepszych jakościowo. Czynnikiem przesądzającym o migracji stała się kreatywna polityka rządu Krolestwa Polskiego, który regulacjami prawno-finansowymi stworzył przybyszom korzystne warunki do życia i pracy.
Rozporządzenia namiestnika królewskiego generała Józefa Zajączka z 1816, 1820, 1823 roku ustanawiające przywileje, a zarazem znoszące ograniczenia dla tzw. „użytecznych cudzoziemców” oraz szeroko zakrojona akcja werbunkowa prowadzona za pośrednictwem zamieszczanych w prasie ogłoszeń, czy też wysyłanych emisariuszy do niemieckich ośrodków tkackich zachęcających ich do przyjazdu, spowodowały napływ do Królestwa kilkudziesięciu tysięcy rodzin. Znacząca ich część zajmowała się włókiennictwem. Część z nich trudniła się jej elitarną gałęzią, jaką było wówczas sukiennictwo. W wyniku migracji, przy sprzyjającej polityce władz, pierwsze powstają prywatne osady sukiennicze. Takie jak Ozorków, Wierzbno czy Aleksandrów. Radca Stanu Królestwa Polskiego Prezes Komisji Województwa Mazowieckiego Rajmund Rembieliński, w czasie objazdu obwodu łęczyckiego tegoż województwa w dniach od 20 czerwca do 22 lipca 1820 roku zbudowany był dokonaniami właścicieli ziemskich Ignacego Starzyńskiego i Rafała Bratoszewskiego, którzy w swoich dobrach odpowiednio w Ozorkowie i Aleksandrowie ustanowili osady fabryczne dla osiedlania się w nich zagranicznych fachowców z branży sukienniczej. O sytuacji w Zgierzu, mieście rządowym, pisze w swym raporcie m.in.: ...W roku zeszłym naszło tam 60 przeszło z różnych stron zagranicznych fabrykantów..., ale dla braku placów do osiedlenia się ...zostało 15, reszta rozejść się musiała,... a najwięcej do Ozorkowa lub Aleksandrowa rozeszła się... Po rozpoznaniu warunków miejscowych Rembieliński uznał, że korzystnym byłoby ...rozdanie onym rządowego folwarku Zagrzanki, miasta rzeczonego dotykającego, a w dzierżawnej zostającego posesji(...). Rembieliński o Zgierzu, Raport objazdu Łęczyckiego z dnia 4 lipca 1820 r., 13 lipca 1820 r. i 22 lipca 1820 r. Zob. „Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego" 1928, Łódź 1929.
(…)Na tym terenie, po wypowiedzeniu umowy dzierżawnej można by (...) uformować kilkadziesiąt placów, ale tak je wprzód przygotować należy ażeby nie rękodzielnicy, pojedynczo przybywający, na przeznaczenie onych, lecz place na ochotników oczekiwały (...). Nie czekając na rządowe ustalenia i wyprzedzając stosowne dla siebie w tym względzie upoważnienia(...) sprowadziwszy z sobą przysięgłego Jeometrę, zaraz względem rozmiaru miasta i zaprojektowania regulacji onego wedle uczynionych mu na miejscu wskazań ugodziłem i czynność ta już jest rozpoczęta (…).
Pierwszym formalnym aktem, który zapoczątkował rozwój Zgierza była Umowa Zgierska zawarta w 1821 roku. Stanowiła ona przełomowy dokument regulujący proces sprowadzania cudzoziemców, określała ich przywileje i zobowiązania.
Od momentu podpisania Umowy Zgierskiej do 1828 roku rozwój gospodarczy spowodował, iż produkcja tkanin wytwarzanych w mieście w tym okresie stanowiła aż 37% całego eksportu z województwa mazowieckiego. Dzięki czemu Zgierz wysunął się na pierwsze miejsce spośród wszystkich ośrodków sukienniczych. Był to najlepszy czas miasta, które z małej mieściny zaledwie w 8 lat przekształciło się w jedno z najważniejszych miast przemysłowych Królestwa Polskiego. Ukoronowaniem tego procesu było przyznanie przez Radę Administracyjną Królestwa Polskiego 3 czerwca 1829 roku „stolicy sukiennictwa” uprawnienia miasta wojewódzkiego. Ogromne kapitały pieniężne pozostawione tu przez kupców Cesarstwa Rosyjskiego za brane sukna utworzyły z nagła tę piękną przestrzeń miasta nowego i starego, jaka dziś widzieć się daje: powstały po roku 1826 gmachy główniejsze: fabryczny Karola Augusta Meisner, fabryczny Fryderyka Wilhelma Zachert, Rersza Reinhertz, dziś własność Gustawa Reyhelt, dom apteczny Fryderyka Weil, dziś Augusta Goehle, dom fabryczny p. Frajewa, gdzie dziś mieści się Instytut Naukowy Biskupskiego, dom Jana Lebelta. Także dom Rembielińskiego, takiż dom Cichockiego Bogumiła. Oprócz tego w starym mieście majętniejsi obywatele sami chętnie zamieniali ubogie lepianki na piękne gmachy murowane lub mniej zamożni zbywali je bogatszym na budowę, zgoła że rok 1827, 1828, 1829 stanowiły największy byt szczęścia i pomyślności (>>>) [APŁ, Akta miasta Zgierza” Opis miasta sporządzony przez władze miejskie”, 29 lipca 1847 r.]
Powstanie listopadowe zahamowało rozwój Zgierza. W ramach represji zamknięto granicę z carską Rosją i wprowadzono zaporowe cła na polskie sukno. Tym samym zakończył się najbardziej intensywny czas rozwoju i prosperity naszego miasta.
Opublikowana w 1902 roku Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, podawała między innymi: Zgierz. Miasto fabryczne, w gub. Piotrkowskiej, powiecie łódzkim, nad rz. Bzurą, połączone z Łodzią kolejką elektryczną, oraz koleją kaliską, której tu stacja będzie. Domów 1870. Ludności 21,050 (…) Wzrost Z. datuje się dopiero od r. 1818, gdy sprowadzeni zostali tkacze zagraniczni. Otrzymawszy liczne przywileje, zaczęli budować fabryki (…) W r. 1878 otwarto 6 przędzalni wełny i tak z każdym rokiem liczba ich stale się powiększa. Specjalnością fabryk zgierskich jest wyrób kortów, których znaczną część kupcy sprzedają jako wyroby francuskie i angielskie. Obecnie miasto posiada dwa rynki, przedmieście i 16 ulic, prawie wszystkie brukowane. Domki przeważnie parterowe, ale miasto utrzymane czysto i schludnie. Na wielu ulicach są ułożone gładkie chodniki (…) Fabryk i większych zakładów przemysłowych istnieje w Z. obecnie 120, z których ważniejsze: 14 fabryk wyrobów wełnianych, 4 przędzalnie bawełny, 2 przędzalnie wełny, 6 farbierń i apretury, fabryki kortów i zakład wyrobów bednarskich. Wszystkie fabryki i zakłady przemysłowe zatrudniają około 12.000 robotników (…).
W tekście wykorzystano materiały z:
Miasto Tkaczy Zgierz miasto cudu gospodarczego, Zgierz 2012, op. Paweł Krawczyk, Magdalena Kopijka
Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego 1928, Łódź 1929
Rembieliński o Zgierzu, Raport objazdu Łęczyckiego z dnia 4 lipca 1820 r., 13 lipca 1820 r i 22 lipca 1820 r. „Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego" 1928, Łódź 1929
Doktryner czy pragmatyk? Rajmund Rembieliński jako Prezes Komisji Województwa Mazowieckiego (1816 – 1832), Studia Podlaskie T. XXIII Białystok 2015, Krzysztof Paweł Woźniak
Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, Łódź-Zgierz 1995, red. Ryszard Rosin
Zgierz. Źródła do dziejów Miasta w XIX i XX w., Łódź 1976, op. Mieczysław Bandurka
Trzy raporty Rajmunda Rembielińskiego prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego z objazdu obwodu łęczyckiego w roku 1820, oprac. Z. Lorentz, „Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego” 1928, t. 1, s. 47–59.
Zbiór przepisów administracyjnych Krolestwa Polskiego, t. 2, cz. II, Warszawa 1866
Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ), sygn. 5397,
B. Konarska-Pabiniak,
Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, Warszawa 1984, t. II, S. Smolka